بیماری‌های عفونی در جوامع به دلیل مختلفی ممکن است گسترش پیدا کنند. این دلایل میتوانند شامل جهشِ ویروس از حیوانات به انسان در اثرِ تماس انسان با آنها، بروز جنگ، عدم دسترسی به آب آشامیدنی سالم، عدم واکسیناسیون در صورت در دسترس بودن واکسن و سایر دلایل باشند. شیوع بیماری ها اصولا با افزایش تعداد موارد ابتلا برای چندین ماه (مانند آنفولانزا) یا حتا چندین سال (مانند ایدز)، رسیدن به بالاترین میزان و بعد از آن کاهشِ تدریجی موارد ابتلا می‌باشد. کاهشِ موردِ ابتلا به دلایل مختلفی میتواند اتفاق بیفتد. از جمله تولید دارو یا واکسن برای کنترل بیماری یا حتی تغییر فصل (مانند بیماری هایی که از طریق پشه‌ها منتقل میشوند). ویروس جدید کرونا از چین در حدود آذر ماه سال ۱۳۹۸ از حیوان به انسان جهش پیدا کرد و باعث ایجاد بیماری در انسان شد. این ویروس سپس توانایی انتقال بیماری از انسان به انسان دیگر را پیدا کرد. تا هفته اول اسفند ماه سال ۹۸ تعداد موارد ابتلا به بیماری کرونا روند‌های متفاوتی در کشورهای مختلف داشته است. در چین که مرکز آغاز اپیدمیک بود، روند موارد جدید ابتلا در هفته اول اسفند کاهش داشته است. با این حال این روند در کشور هایی مانند کره جنوبی، ایران، و ایتالیا، افزایش چشمگیری داشته است. این روند متفاوت نشان از آغاز گسترش بیماری در بسیاری از کشورها دارد که در هفته‌های آینده انتظار داریم مورد ابتلا به بیماری در کشورهای بیشتری را شاهد باشیم. مسیر پرواز‌ها و مسافرت افرادی که از بیماری خود مطلع نبودند به شهرها و کشور هایی که قبلا در آنها خبری از بیماری نبود نشاندهنده این سیر صعودی است.
به طور کلی کنترل بیماری مستلزم پایین آمدن R0 – تعداد مبتلایان ثانویه ناشی از هر بیمار- از میزان اولیه ۲ تا ۳ به زیر یک است. این مهم یا با کاهش برهم کنشهای اجتماعی عملی میشود, یا با کسب مصونیت توسط درصد قابل توجهی از مردم. مصونیت میتوند ناشی از بیمار شدن باشد (عمده بیمارانی که خوب میشوند برای مدتی مصون خواهند بود) یا از واکسن ناشی شود. در نبود واکسن و در صورت کافی نبودن کاهش تعاملات اجتماعی, درصد بالایی (مثلا بین ۳۰-۶۰ درصد) از جامعه مربوطه بیمار میشود قبل از اتمام اپیدمی. درحال حاضر ناشناخته‌ها در مورد بیماری زیاد است و با توجه به ایرادهای اساسی در آمارهای رسمی موجود، رسیدن به نتیجه قطعی در مورد افق گسترش بیماری ممکن نیست. لذا برای تسهیل تحلیل سه سناریوی ممکن را در زیر خلاصه می‌کنیم و سپس در مورد احتمالات آنها نظر می دهیم.
سناریوی اول: کنترل موفق بیماری در چند کشور آلوده
بهترین سناریوی ممکن این است که روند بیماری در کشورهای آلوده با موفقیت کنترل شود و آلودگی به بقیه دنیا منتشر نشود (شبیه اتفاقی که مثلا در مورد ابولا رخ داد). در این سناریو چین، ایران، کره جنوبی، ایتالیا و چند کشور دیگر که با پخش درون‌زای بیماری روبرو هستند، موفق میشوند که با کاهش برهمکنش بین افراد، پخش بیماری را کنترل کنند و سایر کشورها با کم کردن مسافرین از این کشورهای آلوده، قرنطینه مسافرین، آگاهی بخشی و سایر تمهیدات احتیاطی جلوی ورود بیماری را خواهند گرفت. این سناریو مثل اتفاقی است که برای سارز (۲۰۰۳) و مرز (۲۰۱۲) افتاد و بقیه دنیا از پخش ویروس در امان ماند. در این سناریو چند صد هزار تا چند میلیون نفر به ویروس آلوده خواهند شد و چند هزار تا چند ده هزار نفر از بیماری جان خواهند داد. چنین هزینه ای زیاد است، اما بیشتر از هزینه آنفولانزا در سطح جهانی (مرگ سالانه از آنفولانزا در حدود ۵۰۰ هزار نفر است) نیست.
سناریوی دوم: پخش جهانی و کنترل موفق پس از پخش
در این سناریو ویروس در بسیاری از کشورها -و چه بسا همه دنیا- پخش خواهد شد، اما هر کشوری موفق می شود که با اقدامات کنترلی و کاهش برهمکنش‌های اجتماعی جلوی ابتلای بیشتر مردم به بیماری را بگیرد. موفقیت در این سناریو وابسته به موفقیت همه کشورهای آلوده در ریشه کن کردن بیماری دارد. در نهایت پس از آلوده شدن چند میلیون و مرگ چند ده تا چند صد هزار نفر، بیماری کاملا کنترل شده و ریشه کن میشود. هزینه‌های اقتصادی اجتماعی این سناریو مهم خواهد بود، اما نه در حدی که تاثیر خیلی جدی روی اقتصاد دنیا داشته باشد. کشف و پخش سریع واکسن، هرچند دشوار، میتواند به وقوع این سناریو (در قیاس با سناریو بعد) کمک کند. همچنین توسعه روش‌های درمانی می تواند از استرس سرایت بیماری بکاهد.
سناریوی سوم: پخش گسترده جهانی و شکست کنترل
در این سناریو نه تنها ویروس در بیشتر دنیا ریشه می‌دواند، بلکه کنترل آن در کشورهای مختلف کامل نخواهد بود. لذا پخش ویروس از کشورهای با کنترل ضعیف به کشورهای دیگر ادامه می‌یابد. در این شرایط کشورهایی که سیاست‌های جدی برای کاهش برهم کنشهای اجتماعی دارند به شدت تحت فشار قرار می‌گیرند چون با وجود اینکه این سیاستها بسیار هزینه بر خواهد بود – مثل قسمتهایی از چین که تحت قرنطینه بوده اند – اما با توجه به ریشه کن نشدن بیماری در بقیه دنیا بازگشت به زندگی روزمره بدون خطر در هیچ جا میسر نخواهد بود. در این شرایط به مرور از شدت اقدامات احتیاطی کم شده، دفاع اولیه جامعه در مقابل ویروس ضعیف میشود و پخش ویروس برای ماه‌ها ادامه می‌یابد. شرایط پایانی این سناریو به بیمار شدن درصد زیادی از جمعیت دنیا (مثلا ببیش از ۲۰-۳۰ درصد) یا کشف و پخش واکسن برای بیماری وابسته میشود. با توجه به فرایند چند ماهه کشف و تولید واکسن احتمال بیماری صدها میلیون یا حتی بیش از یک میلیارد از جمعیت دنیا در این سناریو وجود دارد. در عمل چنین سناریویی به اشکال مختلفی میتواند اتفاق بیفتد: از پخش آهسته ولی دایمی بیماری در طول چندین ماه یا حتی بیش از یک سال تا موجی نسبتا سریع در سه ماه آینده. در هر صورت مرگ صدها هزار تا میلیون‌ها انسان و کاهش فعالیت‌های اقتصادی برای ماه‌ها هزینه های اقتصادی و اجتماعی به بشریت تحمیل می کند که شاید پس از جنگ‌های جهانی مثالی نداشته است.
احتمال سناریوها
با توجه به ناشناخته‌های بسیار و آمار غیر قابل اعتماد بررسی دقیق احتمالات سناریوها ممکن نیست. نکات زیر در بررسی کیفی این سناریوها قابل توجه است:
۱. تا اوایل اسفند بیشتر دنیا فرض می‌کرد که سناریوی اول محتمل‌ترین است. موفقیت چین در کند کردن روند بیماری شاهدی بر این فرضیه بود و عدم پخش درون‌زای بیماری در سایر کشورها بسیار امیدوار کننده بود.
۲. جو فکری نهادهای نظارتی از هفته اول اسفند رو به تغییر است و به نظر میرسد محققین بیش از پیش نگران دور شدن از سناریوی اول هستند. چند فاکتورمهم در این تغییر نظر نقش دارند: اولاپخش سریع ویروس در ایران، ایتالیا، و کره جنوبی نشان می‌دهد که چین دیگر تنها منشا انتشار بیماری نیست. دوما، جمعیتی میلیاردی در همسایگی چین (مثل هند، مالزی، اندونزی، فیلیپین و پاکستان) تنها موردهای انگشت شماری گزارش کرده‌اند، که نه تنها موجب راحتی خاطر نیست، بلکه احتمالا به پخش خفته ویروس در این کشورهای پرجمعیت و در حال توسعه اشاره دارد. به عبارت دیگر احتمالا این کشورها در جایی هستند که ایران در اواخر بهمن بود: پخش ویروس بدون آگاهی مردم و عکس العمل سیاستمداران پس از بروز علایم اول یک اپیدمی. در آن صورت و با توجه به سفر صدها هزار مسافر روزانه از این کشورها به سایر دنیا، نهادینه شدن ویروس در بقیه دنیا دور از ذهن نیست.
۳. تاثیر دما و رطوبت روی پخش بیماری هنوز به خوبی شناخته شده نیست. در صورتی که هوای گرم پخش ویروس را مختل کند (همان طور که در مورد آنفولانزا اتفاق می‌افتد)، می‌توان امیدوار بود که آمدن بهار به بقیه دنیا کمک کند که حتی در صورت شکست سناریوی یک سناریوی دوم شانس محقق شدن داشته باشد. البته باید توجه داشت که بهار نیمکره شمالی پاییز نیمکره جنوبی است و لذا حتی حساسیت ویروس به دما لزوما به ریشه کن شدن آن در تابستان نیمکره شمالی نمی‌انجامد.
۴. در صورت تاثیر محدود دما بر فعالیت ویروس، و در حالتی خاص، بیماری میتواند به صورت تناوبی ظاهر شود و شاهد فعال و کم‌فعال شدن متناوب آن به صورت فصلی، و چرخش آن در نیمکره های شمالی و جنوبی باشیم. در این حالت در واقع بیماری همه گیر شده و در طول فصول سرد انواع جدید آن ظاهر میشود، اما به طور کامل از بین نمی‌رود، شرایطی مشابه به آنفولانزا، البته با درجه سرایت بیشتر.
۵. پیچیدگی سناریوی دو در این است که تحقق آن مستلزم موفقیت تک‌تک کشورها در کنترل بیماری است. با توجه به این که کاستن از برهم کنشهای اجتماعی و اقتصادی (در حدی که باعث کنترل بیماری شود) بسیار پرهزینه است، می‌توان انتظار داشت که خیلی کشورها نتوانند – یا نخواهند – که این هزینه را بپردازند. در آن صورت بقیه کشورها از هزینه خود منفقعت چندانی نخواهند برد: آنها مجبورند تا مدت‌ها از فعالیت‌های شهروندان بکاهند و با این همه افقی برای ریشه کن شدن جهانی بیماری، که پیش‌شرط بازگشت به فعالیت عادی است، در پیش روی آنها نخواهد بود. در این شرایط همکاری جهانی در کنترل بیماری شکست خواهد خورد و سناریوی آخر محتمل تر میشود.
۶. چین برای کنترل موفق بیماری در ماه بهمن سیاست‌های بسیار جدی ای، از جمله قرنطینه شهرها و افراد، تعطیلی بسیاری از مراکز تولیدی و اتفاقات اجتماعی و الخ را اجرا کرد که هزینه اقتصادی زیاد به همراه داشتند. هنوز نمی‌دانیم که با چه حداقل هزینه‌ای می‌توان جلوی پخش بیشتر بیماری را گرفت. مثلا، آیا شستن مداوم دست، کم کردن برنامه های اجتماعی بزرگ مثل کنسرت‌ها و عدم دست دادن و روبوسی برای کنترل کافیست، یا باید هزینه بالاتری برای موفقیت پرداخت. پاسخ این سوال در احتمال دنبال کردن کنترل توسط کشورهای دیگر به مدت طولانی (مثلا 6 ماه تا یک سال، تا زمان پیدا شدن واکسن یا درمان) تاثیر جدی دارد.
در مجموع کاهش تعاملات به زیر نیمی از سطح فعلی در مقیاس کوچک و مدت محدود, مثل یک شهر یا استان, نسبتا راحت است, و امید بود این تمهیدات در چین جلوی گسترش بیماری را بگیرد. اما شواهد بالا حاکی از گسترش جدی بیماری خارج از چین و در چندین کشور و منطقه دارد. در این شرایط بیماری به سرعت جهانی شده و راه کنترل آن در یک یا چند منشا اولیه بسته میشود. در این شرایط همه دنیا با بیماری دست گریبان خواهد بود تا وقتیکه یا با کاهش جهانی برهم کنشها و رعایت بهداشت ویروس در همه جا ریشه کن شود, یا بالارفتن مصونیت جلو پخش بیشتر بیماری را بگیرد. با توجه به فرایند چند ماهه تا چند ساله کشف و ساخت و پخش عمومی واکسن, باید دید که گزینه جلوگیری از پخش در سطح جهانی با کاهش تعامل و بهبود بهداشت شدنی است, یا جهان برای چندین ماه یا حتی سالها با حضور پررنگ این بیماری در زندگی روزمره تک تک ساکنین دست به گریبان خواهد بود. به طور خلاصه می توان گفت که احتمال سناریوی یک رو به کاهش است و احتمال سناریوی پرهزینه آخر رو به افزایش، هرچند که ناشناخته‌ها فراوانند و هنوز کسی نمی‌تواند با اطمینان کامل هیچ کدام از این سناریوها را رد یا تایید کند.
